Capoeira: ontstaan en evolutie in slavernij

Dans of gevechtkunst? Om capoeira te definiëren is het nodig om de oorsprong ervan nader te bekijken. Alleen dan kunnen we capoeira en de kenmerken ervan beter begrijpen. Onderstaand artikel focust op het ontstaan en op de evolutie van capoeira in Brazilië tijdens de slavernij.

Inhoud

• Sociale context waarin capoeira ontstond
• Onstaan van Capoeira
• De ontwikkeling van capoeira in de quilombos
• Camouflage van de capoeira
• Onderdrukking van capoeira

Sociale context waarin capoeira ontstond

In 1500 kwam de Portugees Pedro Alvares Cabral aan in Brazilië en vormde dit land om tot een Portugese kolonie. De lokale bevolking werd onderdrukt en gebruikt als werkkrachten op de suiker-, katoen- en tabaksplantages. Omdat de indigene bevolking snel ten onder ging, zetten de Portugezen op grote schaal een handel in zwarte slaven op. Duizenden slaven werden gevangen genomen aan de westkust van Afrika en op boten gezet richting Brazilië. Men schat dat ongeveer drie miljoen Afrikaanse slaven geëxporteerd werden naar Brazilië.

De kolonisten wilden de originele cultuur van de ingevoerde negerslaven onderdrukken om hun onderling relaties en verstandhouding te breken. Bovendien zorgden ze ervoor dat slaven afkomstig uit eenzelfde streek, verspreid werden over verschillende regio’s in Brazilië. Op deze manier waren de banden tussen slaven die op eenzelfde plantage werkten minimaal en werden mogelijke opstanden moeilijker gemaakt.

In het begin waren de slaven niet bekwaam om zich te verdedigen tegen de wapens van hun meesters of om hun onderling zeer verschillende culturen te verbinden. In de slavengroepen ontstond beetje bij beetje het verlangen om zich te bevrijden van de onderdrukking en te rebelleren tegen hun meesters. Ze leefden niet vreedzaam in gevangenschap. De gevallen van rebellie tegen de slavernij waren talrijk. Enkele groepen slaven slaagden er zelfs in te ontsnappen. Ze vluchtten in de bossen en zochten oorden waar ze zich konden verstoppen en overleven.

Onstaan van Capoeira

Het is in deze sociale context dat capoeira ontstond.
Veel slaven stichtten na hun vlucht onafhankelijke dorpjes die “quilombos” genoemd werden. Deze quilombos speelden een belangrijke rol in de ontwikkeling van capoeira. Sommigen zeggen dat capoeira voor de eerste keer het licht zag in deze quilombos. Anderen beweren dat capoeira reeds bestond in gevangenschap, voor het ontvluchten van de plantages. Tevens zijn er mensen die ervan uitgaan dat caopeira reeds bestond in Afrika, voordat de zwarten als slaven naar Brazilië werden gestuurd. Deze verschillende versies sluiten elkaar echter niet uit en we proberen daarom om ze te verzoenen.

Zeer waarschijnlijk bevinden de wortels van de capoeira zich in de slavengroepen die onderdrukt werden door de Portugese overheerser. Het is immers hier dat het verlangen ontstond om zich te verdedigen tegen de onrechtvaardigheid van de slavernij. De slaven probeerden manieren uit om zich te verdedigen tegen hun agressors en zo ontstond de eerste vorm van capoeira. Wat we als zekerheid kunnen aannemen, is dat het bestaan van quilombos ervoor heeft gezorgd dat de capoeira zich heeft kunnen ontwikkelen tot een echte gevechtskunst. En wat betreft het ontstaan van capoeira op Afrikaanse bodem, hier is geen echt bewijs voor, maar het staat natuurlijk wel vast dat bij het oversteken van de Oceaan, de Afrikanen hun cultuur in hun ziel met zich meedroegen.

De ontwikkeling van capoeira in de quilombos

Zoals reeds aangehaald speelden de quilombos een belangrijke rol in de evolutie van de capoeira. Daar verenigden zich verschillende Afrikaanse stammen die elkaar voorheen niet kenden of zelfs vijanden waren. Samen echter, waren ze bereid om tegen de Portugese overheerser te vechten. De grootste Afrikaanse gemeenschap op Braziliaanse bodem was Palmares, met meer dan twintigduizend inwoners. Buiten Afrikanen, bestond deze quilombo ook uit enkele blanken en enkele indianen. In deze mix van culturen ontwikkelde zich de capoeira. Men gaat er wel van uit dat de grootste bijdrage tot de ontwikkeling van de capoeira werd geleverd door de Afrikanen afkomstig uit Angola. Deze maakten er een echte martiale kunst van die geperfectioneerd en uitgebreid werd met de verdedigingstechnieken die het licht zagen tijdens de slavernij.

Naargelang Palmares zich meer en meer uitbreidde, begonnen de Portugese overheersers zich meer en meer zorgen te maken. Vele slaven probeerden te ontsnappen naar het voorbeeld van hun voorgangers, en bovendien werkten de inwoners van Palmares actief mee aan het bevrijden van slaven op de plantages. De economische gevolgen waren nefast voor de kolonisten omwille van het grote verlies aan arbeidskrachten.

Wat de situatie nog verergerde was de aankomst van de Nederlanders in Brazilië. Tussen 1624 en 1654 bezetten de Nederlanders delen van het Noord-Oosten van Brazilië. Ze organiseerden invasies op Portugese plantages. De slaven maakten gebruik van de strijd tussen Portugezen en Nederlanders want bij elke Nederlandse inval, werd de Portugese defensie zwakker en werd de kans op ontsnappen groter.

Camouflage van de capoeira

Het is geen verrassing dat het politieke regime de gevluchte slaven probeerde te recupereren. Men organiseerde daartoe expedities om vrije slaven terug in gevangenschap te nemen. Echter, de hergevangen genomen slaven hadden intussen in de quilombos de capoeira aangeleerd en op die manier werd capoeira ook verspreid in de slavengemeenschap. Om niet teveel argwaan te wekken bij de Portugese bewakers, vermomden de slaven de capoeira met muzikale elementen, zang en dans. Hiervoor baseerden ze zich op traditionele Afrikaanse tradities. Andere bronnen beweren dat de zang, dans en muziek reeds van bij het begin een essentieel onderdeel waren van de capoeira en dus niet dienden als vermomming voor deze gevechtskunst.

Onderdrukking van capoeira

Omstreeks 1814 begon de onderdrukking en, in sommige plaatsen, zelfs het verbod op capoeira door zowel de plaatselijke leiders als de overzeese overheid. Ze gingen ervan uit dat de vernietiging van alle culturele uitingen de onderdrukking van de zwarten zou bevorderen.

In het geval van de capoeira waren er enkele elementen die in het bijzonder aanleiding gaven tot een verbod. Het capoeira-spel bracht een gevoel van eenheid onder de slaven. Het gaf hen een aanleiding om als groep te handelen. Bovendien gingen de slaven door het beoefenen van capoeira steeds meer in zichzelf geloven. Daarbij vormden sommigen onder hen kleine groepjes die samen zeer gevaarlijk waren. Al deze redenen samen waren meer dan voldoende om capoeira volledig te verbieden. Hoe het komt het dan toch dat capoeira nu nog steeds – en zelfs vrijelijk- beoefend wordt? Capoeira heeft daarvoor een zeer lange weg afgelegd...